Πριν λίγες ημέρες μου ήρθε στο e-mail ένα κείμενο με τις συνταγές της Κατοχής. Σήμερα τα περισσότερα από αυτά τα πιάτα αποτελούν τον κορμό μιας υγιεινής διατροφής. Κι όμως οι επείγουσες ανάγκες για τροφή εκείνων των ημερών και οι κακουχίες,κατέταξαν τα περισσότερα στις συνταγές της Κατοχής, της πείνας και του... θανάτου !
Ο «μαύρος χειμώνας» του 1941-42
Ο εξοντωτικός συνδυασμός υποδούλωσης στους ξένους κατακτητές και του θανατικού από πείνα άφησε βαθιά τα ίχνη του στη συλλογική μνήμη που ακόμη αναδύεται ως ο πιο φοβερός και τρομερός χειμώνας του 20ού αιώνα.
Εκείνος ο «μαύρος χειμώνας», όμως, είχε πολλές διαστάσεις.
Μια απ΄ αυτές, είναι και η ανάπτυξη πλήθους δικτύων αλληλεγγύης για την αντιμετώπιση της πείνας. Οι μηχανισμοί αυτοάμυνας και αυτο-οργάνωσης, όπως και οι συλλογικές πρακτικές επιβίωσης ξεφύτρωναν παντού. Μαζί με τις αντιστασιακές οργανώσεις ήταν τα όπλα στη μάχη ζωής και θανάτου. Όλες οι παλιότερες πρακτικές επιβίωσης επανήλθαν το χειμώνα του 1941 ανανεωμένες, μαζί μ΄ άλλες και σε μια κλίμακα, που ποτέ στο παρελθόν, αλλά και το μέλλον δεν πήραν τέτοιες διαστάσεις.
Ο «θεσμός» των συσσιτίων, τότε κι αργότερα σε δίσεκτες περιόδους του Μεσοπολέμου, ήταν ένας απ΄ αυτούς.(1)
Ο μεγάλος λιμός του χειμώνα του 1941-1942 που συνοδεύτηκε και από τις χαμηλότερες θερμοκρασίες που είχε γνωρίσει ποτέ εκείνη η γενιά, έκανε τους Αθηναίους να επινοήσουν νέους τρόπους διατροφής που σε μια άλλη συγκυρία ούτε που θα τους σκέφτονταν.
Οι περισσότεροι πείνασαν, και έζησαν με 300 ή 500 θερμίδες ανά άτομο την ημέρα, προκαλώντας την απορία, γιατί θεωρητικά θα έπρεπε να μη μείνει κανένας ζωντανός.
Η συλλογικότητα και η αλληλεγγύη, οι οργανωτικοί μηχανισμοί που φτιάχτηκαν , βοήθησαν στην εξοικονόμηση του ελάχιστου....
 |
| Αλληλεγγύη και «τεχνικές» επιβίωσης (5) |
Μια άλλη διάσταση είναι η ευρηματικότητα στη εξοικονόμηση των τροφίμων η οποία κατέληξε σε συνταγές που για πολλά χρόνια αργότερα θα φέρουν τον τίτλο" κατοχικά εδέσματα".
Η έλλειψη της ζάχαρης για παράδειγμα υποχρεώνει τα γαλακτοπωλεία της εποχής να σερβίρουν το γάλα-όταν υπάρχει- με αλάτι και όχι με ζάχαρη.
Το ρυζόγαλο είναι φτιαγμένο με "σταφιδίνη", συστατικό που οι νεώτεροι δεν έχουμε καν ακούσει.
Στις εφημερίδες της Κατοχής οι συνταγές ήταν ένα ξεχωριστό κεφάλαιο, και οι περισσότερες είχαν καθιερώσει μόνιμες στήλες με "οδηγίες επιβίωσης" που περιελάμβαναν πρακτικές συμβουλές και διαιτολόγια.
Χαρακτηριστικά δείγματα αυτών των οδηγιών ήταν:
"Πώς δεν θα έχετε απώλειες τροφών στο μαγείρεμα" ή "τα ψίχουλα και πώς να τα μαζέψετε",αλλά και ευρηματικές αντικαταστάσεις των υλικών. Ο γνωστός σε όλους Νικόλαος Τσελεµεντές στη στήλη του σε εφηµερίδα πρότεινε:
Ντοµάτες γεµιστές από µελιτζάνες
Υπό του κ. Νικ. Τσελεµεντέ
«Τω καιρώ εκείνω, ο Βασιλεύς της Βιθυνίας Νικοµήδης είχεν έναν άριστον µάγειρον, όστις κάποιαν ηµέραν µη ευρίσκων µαρίδες στην αγοράν, σοφίσθηκε και έκαµε ψεύτικες από άλλο είδος και θαυµάσας ο Βασιλεύς την εφευρετικότητα του µαγείρου του είπε τον γνωστόν επιγραµµατισµόν: “Ουδέν ο µάγειρος του ποιητού διαφέρει, ο νους αµφοτέρων ένας για την τέχνην”.
Κάτι παρόµοιο καµουφλάρισµα γίνεται και το γέµισµα της ντοµάτας, αντί κρέας κάνοµε κυµά από µελιτζάνες. Και ιδού πώς.: ∆ιαλέξετε ανάλογες µελιτζάνες, όχι σποριάρικες, πετάξετε τα κουκούτσια και κόψετέ τις από τη µηχανή σαν κιµά.
Η δουλειά αυτή να γίνεται κάπως γρήγορα, για να µην µαυρίζουν οι µελιτζάνες.
Εν τω µεταξύ βάλετε να κοκκινίση καλά σε πλατειά κατσαρόλα αρκετό κρεµµύδι ψιλό µε λάδι – έως 100 δράµια κρεµµύδια για µια οκά µελιτζάνες –, άµα κοκκινισθή ρίχνετε µια χούφτα µελιτζάνες - κυµά και αφού καβουρδισθή αρκετά, ρίχνετε και την υπόλοιπη µελιτζάνα, συνάµα αρκετή ντοµάτα µπελτέ, καθώς και τις ψίχες από τις ντοµάτες, στυµµένες και ψιλά κοµµένες, επίσης αλάτι και µαϊδανό ψιλό και αν υπάρχη και ένα ποτηράκι άσπρο κρασί. Να βράσουν αρκετά, ώστε να αποψηθή η µελιτζάνα και απορροφηθούν όλα τα υγρά. Τότε ρίχνετε στον κυµά αυτόν αρκετή γαλέττα τριµµένη ή από ψίχουλα, είτε κόρα τριµµένη από τον τρίφτην, διά να σφίξη καλά.
Εν τω µεταξύ έχετε τις ντοµάτες ανοικτές, όπως συνήθως, τις αλατίζετε καλά από µέσα και πασπαλίζετε µε λίγη γαλέττα διά να µην αναλυθή ο κυµάς µε τα υγρά της ντοµάτας.
Βάλετε τα καπάκια τους, περιλούσετέ τις µε λίγο λάδι και ψήνονται στο φούρνο.(2)
H επιβίωση των Αθηναίων αποδόθηκε από πολλούς, όπως διαβάζουμε, στη ρετσίνα και τη σταφίδα, από τα ελάχιστα προϊόντα που υπήρχαν σε σχετική αφθονία. Ένα σωρό διατροφικές προκαταλήψεις και ταμπού κάμφθηκαν τότε αναγκαστικά,ενώ περιφρονημένα λαχανικά όπως οι τσουκνίδες, ή οι λαχανίδες, εδραιώθηκαν στο οικογενειακό τραπέζι.
Το ψωμί μοιραζόταν με το δελτίο -τριάντα δράμια ανά άτομο- κι ήταν σαν λάσπη, φτιαγμένο από καλαμποκάλευρο, χαρουπάλευρο, έως και σκουπάλευρο!(8)
Και τώρα ας κάµωµε και λίγη ψιχουλολογία!
"Προ καιρού ακούονται οι συµβουλές από τους αρµοδίους να µαζεύωµεν τα ψίχουλα και να τα χρησιµοποιούµε στην µαγειρική. Στην αρχή ο πολύς κόσµος το πήρε στ’ αστεία γιατί το νόµιζε ανάξιο προσοχής. Οσοι όµως δοκίµασαν το µάζευµα είδον µε έκπληξί τους ότι σε µια βδοµάδα γέµιζαν ένα σακκουλάκι. Και όσοι δεν το πιστεύουν ακόµα ας ακούσουν µια στατιστική του υπουργείου Αγορανοµίας.
Υπολογίζοντες 8 δράµια ψίχουλα την ηµέραν, από κάθε οικογένειαν – και τα οποία επήγαιναν στα σκουπίδια – έχοµεν ένα ποσόν ηµερησίως από 40 τόννους σιτάρι.
Και ούτω πετούµε στον τενεκέ των σκουπιδιών µίαν ποσότητα από ψίχουλα που κοστίζουν τον χρόνον περί τα 100 εκατοµµύρια δραχµάς. Αν τα υπολογίσωµεν 4 δράµια µόνον την ηµέραν, τώρα που δεν είνε άφθονα, έχοµε πάλι περί τα 50 εκατοµµύρια σπατάλη. Και αν θέλωµεν να κάµωµε και άλλο σκόντο στο τέταρτο, δεν είνε λίγα και τα 25 εκατοµµύρια να πηγαίνουν στα σκουπίδια. Να λοιπόν τι αξίζει να µαζεύωνται τα ψίχουλα".
Υπάρχουν και οδηγίες στις εφημερίδες για τα ψίχουλα: «μαζέψτε προσεκτικά τα ψίχουλα από το τραπέζι, από την κουζίνα όταν κόβεται το ψωμί, από το δοχείο όπου φυλάσσεται το ψωμί.
Μέσα σε μία εβδομάδα το πιο πιθανόν είναι να εξοικονομηθεί ένα ποτήρι από ψίχουλα ψωμιού».
Τον Μάιο του 1941, το δελτίο επιβλήθηκε και στο ρύζι, το λάδι, τη ζάχαρη και το κρέας.
Ως νόστιµο χειµωνιάτικο φρούτο οι άνθρωποι κατανάλωναν κούµαρα. Τα κούµαρα έχουν γλυκιά γεύση, αλλά είναι γεµάτα µε σκληρούς σπόρους και πρέπει να τρώγονται σε µια συγκεκριµένη φάση ωρίµανσης, ενώ δεν αντέχουν σχεδόν καθόλου µετά τη συγκοµιδή.
Στον δρόµο πολλοί Αθηναίοι έτρωγαν χαρούπια. Τα πιτσιρίκια που ακολουθούσαν µάζευαν τα κουκούτσια που πετούσε αυτός που τα έτρωγε, καθώς, αν είχε κανείς πολλά τέτοια κουκούτσια, έφτιαχνε χαρουπάλευρο.
Τον Απρίλιο του 1942 απαγορεύτηκε σε όλα τα καταστήµατα να βάζουν τρόφιµα στις βιτρίνες τους πλην λαχανικών, φρούτων και ξηρών καρπών. Τα υπόλοιπα τρόφιµα δεν έπρεπε να εκτίθενται σε κοινή θέα. Στην εξώπορτα ενός ζαχαροπλαστείου είχε αναρτηθεί πινακίδα που έγραφε: «Παρακαλούνται οι κ.κ. διαρρήκτες να µην προβούν εις νέαν διάρρηξιν του καταστήµατος, διότι κατά τη νύκτα τα γλυκά µεταφέρονται εις την κατοικίαν του ιδιοκτήτου».(3)
Ένας λογοτέχνης, περιγράφει την τραγικότητα της πείνας
Στα μέσα του χειμώνα 1941-1942, στην Αθήνα όπως και στον Πειραιά και στις άλλες μεγάλες πόλεις της χώρας, μεγάλες ουρές σχηματίζονταν μπροστά στα δημαρχεία, τα σχολεία, τις διοικητικές υπηρεσίες, τις τράπεζες κι άλλα ιδρύματα.
Χιλιάδες και χιλιάδες πολίτες περίμεναν υπομονετικά, μ' ένα άδειο κουτί κονσέρβας στο χέρι, τη διανομή του συσσιτίου. Εργάτες και μικροϋπάλληλοι, αλλά και καθηγητές, διάσημοι συγγραφείς και ζωγράφοι, μέλη της Ακαδημίας, νέοι και γέροι, έκαναν όλοι ουρά, μέσα στον παγερό άνεμο του χειμώνα, για να επωφεληθούν από τη διανομή τροφίμων που δεν ήταν, το συχνότερο, παρά μια σούπα από βραστά ξεροφάσολα με λίγο λάδι από πάνω.
Επίσημα, το συσσίτιο ήταν έργο των δημαρχιών, των συλλόγων ή του Κράτους. Στην πραγματικότητα, η επιχείρηση, που απαιτούσε τεράστιο αριθμό από διαβήματα, ριψοκίνδυνες μεταφορές, κρυφές μάχες στα υπουργεία και τις Κομμαντατούρες, καθώς κι ένα έλεγχο και μια αφοσίωση την κάθε στιγμή, στηριζόταν στο ακέραιο στο ΕΑΜ, τη μεγάλη Οργάνωση Αντίστασης που είχε μόλις ιδρυθεί με την πιο μεγάλη μυστικότητα.
Έτσι παράδοξα, η πρώτη εκδήλωση αυτής της κρυφής και μαχητικής οργάνωσης έπαιρνε, για την ώρα, νόμιμα πλαίσια, για να διαφυλάξει την ίδια την ύπαρξη των μελλοντικών μαχητών της.
Το συσσίτιο αποτέλεσε, γι' αναρίθμητους Έλληνες, το μοναδικό μέσο επιβίωσης στον τρομερό χειμώνα της πείνας 1941-1942 και τον sine qua non* όρο της μελλοντικής τους αντιστασιακής δραστηριότητας. Χωρίς την άθλια σούπα από ξεροφάσολα, που σερβιριζόταν μια φορά την ημέρα, οι 300.000 νεκροί από την πείνα αυτού του ολέθριου χειμώνα θα ήταν εκατομμύρια.
sine qua non: λατινική έκφραση, ανάλογη με την αρχαία ελληνική "εκ των ων ουκ άνευ". Σημαίνει το αδύνατο της εκτέλεσης μιας πράξης χωρίς την ύπαρξη μιας βασικής προϋπόθεσης.
Ανδρέα Κέδρου, Η Ελληνική Αντίσταση 1940-1944, τ. Α΄, σ. 106-107(4)
Στην ενδιαφέρουσα έρευνά της, η ιστορικός Ελένη Νικολαΐδου παρουσιάζει τις λεπτοµέρειες της δύσκολης καθηµερινότητας του Αθηναίου στην Κατοχή µαζί µε πολλές από τις συνταγές που χρησιµοποιούσαν τότε οι άνθρωποι για να στρώνουν ένα τραπέζι. Φασολάκια χωρίς φασόλια, µουσταλευριά χωρίς… µούστο, βλήτα ογκρατέν, βλιτοκεφτέδες, βιεννέζικο «νόκερλ» από πατάτες, λάχανο µε κάστανα, µελιτζάνες µε πουρέ πατάτας, κολοκύθια γεµιστά µε τραχανά, σπανακοπίλαφο, σέσκουλα πουρέ, κυδωνόπαστο, µαρµελάδα πορτοκάλι χωρίς ζάχαρη, τσάι πορτοκαλιού.(4)
Η περίοδος της πείνας, στη διάρκεια της ναζιστικής κατοχής, στοίχισε στην Ελλάδα το 5% του πληθυσμού της και αποτέλεσε μία από τις τραγικότερες στιγμές της ιστορίας της. Οι κατασχέσεις τροφίμων από τους Γερμανούς, η μείωση της παραγωγής και οι μαυραγορίτες ήταν, ως τώρα, οι επίσημες αιτίες του λιμού. Το «Εθνος της Κυριακής» στις 7/4/2011 παρουσιάζει τα ντοκουμέντα της σύμβασης με την οποία Ιταλοί και Γερμανοί επέβαλαν στην Ελλάδα να χρηματοδοτήσει τη διαβίωση των στρατευμάτων τους. Το θέμα του κατοχικού δανείου όπως όλοι γνωρίζουμε παραμένει έως σήμερα ανοικτό (6)
Πηγές εικόνες και κείμενα με περισσότερες πληροφορίες
(1)http://www.imerisia.gr/article.asp?catid=27721&subid=2&pubid=112787729
2)http://pelasgia.blogspot.gr/2011/03/blog-post_418.html
3)http://lolanaenaallo.blogspot.gr/2013/02/blog-post_5875.html
4)http://agiameteora.net/index.php/28-oktovriou/3035-katoxiki-peina.html
5)Η ιστορικός Ελένη Νικολαΐδου στο έργο της
"Η ζωή στην Αθήνα την περίοδο της Κατοχής", Εκδόσεις Οξυγόνο,αποδελτίωσε τρεις εφηµερίδες της εποχής: τα «Αθηναϊκά Νέα», την «Καθηµερινή» και τη «Βραδυνή»,και ταυτόχρονα κατέγραψε και το βασικό χρονολόγιο της κατοχικής Αθήνας µε τις διαδικασίες παράδοσης της πόλης.
(5)( φωτογραφία.: B ούλα Παπαϊωάνν ου).
http://wwk.kathimerini.gr/kath/7days/1999/04/25041999.pdf
6)
http://www.ethnos.gr/article.asp?catid=22768&subid=2&pubid=61442999
7)
ΕΠΟΧΗ
8)Στο "σκουπάλευρο"θα αναφερθούμε σε επόμενο κείμενο στο μέλλον
